دوستان عزیز! در اولین قسمت این مبحث، مطلی جدیدی به عنوان اجر صبر اضافه کردم که به دلیل طولانی شدن آن پست، آن را به دو پست تقسیم کردم.. به دوستانی که این مقاله را پی گیری می‏کنند توصیه می‏کنم پست اول را یک‏بار دیگر بخوانند تا از قسمت اضافه شده هم مطلع بشوند..

حکم صبر و فضیلت آن در قرآن کریم

از آیات متعددی که در قرآن با حالت امری و دستوری به صبوری سفارش کرده و خیر دنیا و آخرت را بر آن مترتب دانسته است می‌توان استفاده کرد که صبر، به نوعی واجب است؛ ولی از منظر آنچه بر آن صبر می‌شود، می‌تواند حکم‌های جداگانه‌ای داشته باشد. یعنی اگر آنچه قرار است بر آن صبر شود، واجب یا حرام باشد، حکم صبر بر آن هم واجب خواهد بود و صبر بر مستحبات و صبر در خودداری از انجام مکروهات نیز مستحب است.

بسیاری از این آیات به فضیلت‌های صبر اختصاص یافته است. البته این مختصر را مجال ذکر و توضیح همه‌ی آنها نیست؛ اما برای اطلاع شما خوانندگان عزیز به بعضی از آنها اشاره‌ای می‌کنم:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (آل‏عمران : 200) یعنی: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، شکیبا باشید و دیگران را به شکیبایى فراخوانید و در جنگ‌ها پایدارى کنید و از خدا بترسید؛ باشد که رستگار شوید.  

در این آیه می‌بینیم که رستگاری را نتیجه‌ی صبر می‌داند و در آیه ی بعدی اجر صابران را دو برابر می‌شمارد: أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (القصص : 54) یعنی: اینان به سبب صبرى که کرده‏اند دو بار پاداش داده شوند. اینان بدى را به نیکى مى‏زدایند و نیز از آنچه روزیشان داده‏ایم انفاق مى‏کنند.

قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی‏ هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ (الزمر : 10) یعنی: بگو: اى بندگان من که ایمان آورده‏اید، از پروردگارتان بترسید. براى آنان که در حیات اینجهانى نیکى کرده‏اند، پاداش نیک است. و زمین خدا پهناور است. مزد صابران بى‏حساب و کامل ادا مى‏شود.

در این آیه پاداش صابران را بی حساب می‌شمارد و در آیه‌ی بعد منصب پیشوایی را منوط به صبر می‌داند: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (السجدة : 24) یعنی: از میان آن قوم پیشوایانى پدید آوردیم که چون صبورى پیشه کردند و به آیات ما یقین داشتند، به فرمان ما به هدایت مردم پرداختند.

در آیات بسیاری هم با عبارت «الله مع الصابرین» یا «الله یحب الصابرین» م‍ژده می‌دهد که خداوند با صابران همراه است و آنان را دوست می‌دارد. در سه آیه‌ی بعدی از سوره‌ی بقره، برای صابران سه پاداش مقرر می‌کند که در موارد دیگر نمونه ندارد: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ. الَّذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (البقره: 155 تا 157) یعنی: البته شما را به اندکى ترس و گرسنگى و بینوایى و بیمارى و نقصان در محصول مى‏آزماییم و شکیبایان را که چون مصیبتى به آنها رسید گفتند "ما از آن خدا هستیم و به او باز مى‏گردیم" بشارت ده که صلوات و رحمت پروردگارشان بر آنان است و آنان هدایت یافتگانند.

در این آیه‌، صبر را مقدمه‌ی پیروزی و ظفر معرفی می‌کند: بَلى‏ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمینَ (آل‏عمران : 125) یعنی: بلى، اگر پایدارى کنید و پرهیزگار باشید چون دشمنان تاخت آورند، خدا با پنج هزار از فرشتگان صاحب علامت شما را یارى کند.

در این آیه صبر را سپری می‌داند که با تمسک به آن، مکرها و حیله‌‌ها کارگر نمی‌افتد: إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ مُحیطٌ  (آل‏عمران : 120) یعنی: اگر خیرى به شما رسد اندوهگین شوند و اگر به مصیبتى گرفتار آیید شادمان گردند. اگر شکیبایى ورزید و پرهیزگارى کنید از مکرشان به شما زیانى نرسد، که خدا بر هر کارى که مى‏کنند احاطه دارد.

جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ. سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ (الرعد: 23 و 24) یعنی: به بهشت‌هاى جاویدان وارد می‌شوند و هر که نیکوکار بوده است از پدران و همسران و فرزندانشان و فرشتگان از هر در به نزدشان آیند. سلام بر شما به خاطر آن همه شکیبایى که ورزیده‏اید. سراى آخرت چه سرایى نیکوست.

وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (الشورى : 43) یعنی: و آن که صبر کند و از خطا درگذرد، این از استواری در کارهای پسندیده است.

این آیه نشان می‌دهد که خداوند متعال صبر بر مصائب را از بالاترین و مهم‌ترین کارها شمرده است. در آیه‌ی دیگری مغفرت و اجر بزرگ الهی را متعلق به صبر و عمل صالح می‌داند: إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبیرٌ (هود : 11) یعنی: مگر کسانى که شکیبایى ورزیدند و کارهاى نیکو کردند، که آمرزش و مزد بزرگ از آن آنهاست.

وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظیمٍ (فصلت : 35) یعنی: از شیوه‌های نیک برخوردادر نمی‌شوند مگر کسانى که شکیبا باشند و کسانى که از ایمان بهره‏اى بزرگ داشته باشند.

إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (ص : 44) یعنی: ما ایوب را بنده‏اى صابر یافتیم. چه بنده‌ی نیکویی بود.. همواره روى به درگاه ما داشت.

از این آیه شاید بتوان چنین استنباط کرد که وقتی کسی به خاطر صبوری بنده‌ی نیکی باشد معنایش این است که کسی که اهل صبر نیست بنده‌ی نیکی نخواهد بود.

إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی‏ خُسْرٍ. إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ (العصر : 3و2) یعنی: بدون تردید انسان در خسران و زیان‌دهی است؛ مگر آنان که ایمان آوردند و کارهاى شایسته کردند و یکدیگر را به حق و صبر سفارش کردند.

ملاحظه می‌شود که در منطق قرآن، هرکس که ایمان نداشته باشد، عمل صالح انجام ندهد و دیگران را به صبر و حق سفارش نکند بدون تردید از زیان‌کاران است.

اصحاب میمنه در قرآن عبارت از افراد صالحی هستند که در روز قیامت از گذرگاه سخت نجات می‌یابند و در بهشت از فضل و نعمت بی‌کران الهی برخوردار می‌گردند. در این آیه یکی از عوامل اصحاب میمنه شدن را ایمان و سفارش همدیگر به صبر و مرحمت می‌داند: ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ. أُوْلَئکَ أَصحَْابُ المَْیْمَنَةِ (البلد : 17و18) یعنی: تا از کسانى باشد که ایمان آورده‏اند و یکدیگر را به صبر و گذشت سفارش کرده‏اند. اینان اصحاب میمنه (و سعادت) هستند.

می‌دانیم که نماز یکی از ارکان مهم اسلام و یکی از سازنده‌ترین تکالیف الهی برای بندگان خداست. در روایات آمده است که اگر نماز آدمی، قبول شود سایر اعمال و عبادات او هم قبول خواهد شد و اگر قبول نشود سایر اعمال هم قبول نخواهد شد. این را گفتم که برای اهمیت صبر دلیلی بیاورم؛ برای اهمیت صبر همین بس که می‌بینیم در دو آیه از قرآن، صبر در کنار نماز قرار گرفته و به مومنان سفارش شده است که در زندگی از صبر و نماز استعانت جویند: وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعینَ (البقره:45) یعنی: از صبر و نماز یارى بخواهید، و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است.

و نیز: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ (البقره:153) یعنی: اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از صبر و نماز [در همه‌ی امور زندگى‏] یارى جویید زیرا خدا با صابران است.

خداوند به پیامبر اسلام دستور داده است که مانند پیامبران اولوالعزم صبر کند؛ زیرا صبر آنان تنها در راه رضای خدا و در جهت ترویج دین الهی و مقاومت در برابر اذیت دشمنان خدا بود و به‌خاطر همین به آنان اولو العزم ـ یعنی صاحبان اراده‌ی محکم ـ گفته شده است: فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ.. (الأحقاف : 35) یعنی: پس پایدارى کن، هم چنان که پیامبران اولو العزم پایدارى کرده بودند. و در عقوبتشان شتاب مکن..

و به او هشدار داد که مانند یونس نباشد که صبر نکرد و قبل از اجازه‌ی پروردگار از حوزه‌ی رسالتش خارج شد. فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى‏ وَ هُوَ مَکْظُومٌ (القلم : 48)  یعنی: در برابر فرمان پروردگارت صابر باش و چون صاحب ماهى مباش که با دلى پراندوه ندا در داد.

علاوه بر آیاتی که ذکر شد وقتی به بسیاری از آیات نگاه می‌کنیم می‌بینیم که قرآن کریم، صبر را در کنار یک موضوع مهم قرار داده و قرین و همراه آن ساخته است:

صبروا وعملوا الصالحات.. صبر در کنار عمل صالح؛

إنه من یتق ویصبر.. صبر در کنار تقوی؛

صبار شکور.. صبر در کنار شکر؛

تواصوا بالحق وتواصوا بالصبر... صبر در کنار حق؛

تواصوا بالصبر وتواصوا بالمرحمة... صبر در کنار بخشش و گذشت؛

صبروا وکانوا بآیاتنا یوقنون.. صبر در کنار یقین؛

الذین صبروا وعلى ربهم یتوکلون.. صبر در کنار توکل که از ضرورت‌های دینی است؛

فاصبر إن وعد الله حق واستغفر لذنبک وسبح بحمد ربک.. صبر در کنار تسبیح و استغفا؛

و لنبلونکم حتى نعلم المجاهدین منکم والصابرین.. صبر در کنار جهاد در راه خدا؛

ولنجزین الذین صبروا أجرهم بأحسن ماکانوا یعملون.. صبر موجب بهترین پاداش‌هاست و..

آنچه ذکر شد تنها گوشه‌ای از فضایل صبر بود که زمینه برای ادامه‌ی آن از زبان قرآن و روایات بسیار زیاد است اما برای پرهیز از طولانی شدن مطلب از تفصیل بیشتر می‌گذریم.